ارجان (بهبهان)

ارجان (ارگان) شهری است با سابقه تاریخی که بنابر گفته اصطخری در مسالک الممالک و یاقوت حموی در معجم البلدان در زمان سلطنت جاماسب هنگامی که او در جنگ با روم پیروز شد و شهر «میافارقین» و «آمد» را تسخیر کرد، این شهر را برای فرزند قباد که ارجان نام داشت بنا کرد و سپس مناطق وسیعی را به آن منضم ساخت.
( مسالک الممالک، ص 225؛ مرآت البلدان، 32/1؛ شیرازنامه، ص 31. )
ارجان در سال صلی الله علیه واله 1 ه' ق توسط أبی العاص و أبو موسی اشعری فتح شد.

(

 شیرازنامه، ص 24. )
از این شهر در قرن چهارم به عنوان شهری بزرگ یاد شده که شش دروازه داشته و مشهور به دروازه های اهواز، ریشهر، شیراز، رصافه، میدان وکیّالین (کیل کنندگان) بوده است.
( جغرافیای تاریخی سرزمینهای خلافت شرقی، ص 290. )
حمد اللّه مستوفی در قرن هشتم این شهر را ویران توصیف کرده، زیرا در این سالها ملاحده (اسماعیلیان) بر این شهر استیلا داشتند و مکرراً آن را مورد غارت قرار می دادند.
( نزهة القلوب، ص علیه السلام علیه السلام 1. )
جغرافی نویسان قدیم، از این شهر به نام «ارجان» یاد کرده اند. ولی اوّلین بار، شرف الدین علی یزدی در سال 95علیه السلام ه' ق این شهر را بهبهان نام نهاد و از آن تاریخ به همین نام مشهور شد.
( شرف الدین علی یزدی، ظفرنامه، 1/علیه السلام 41؛ جغرافیای تاریخی سرزمینهای خلافت شرقی، ص 291. )
اعتماد السلطنه، در مرآت البلدان علت تغییر نام ارجان به بهبهان را چنین شرح می دهد: در موضع حالیه بهبهان، سابق چند چادرنشین بودند که از ارجان به جهت زراعت می آمده اند، بعد از آن که بعضی از اعراب کوفه که معروف به رئیس فلان و رئیس بهبهان بودند به حکم امیر تمیور از کوفه کوچ کرده به ارجان آمدند که سیاه چادر را «بهان» می نامیده اند این طایفه گفتند ما در این محل «خانه» به از «بهان» می سازیم (بهتر از سیاه چادر می سازیم) لهذا آبادی موسوم به «به از بهان» گردید و از کثرت استعمال، بهبهان شد.
( مرآت البلدان، 8/1صلی الله علیه واله 3؛ فارسنامه ناصری، 4/2علیه السلام 14. )
یاقوت می نویسد: ارجان را فارسیان «ارقان» (ارغان) تلفظ می کنند. صاحب ( مرآت البلدان، 31/1؛ شیرازنامه، ص 31. )
فارسنامه ناصری می نویسد: کوره قباد که پایتخت آن ارگاه بوده، اعراب آن را ارجان گفتند. ابن بلخی در فارسنامه خود، از ناحیه ای به نام ارجان و «ارجمان» نام ( فارسنامه ناصری، 900/2؛ شیرازنامه، ص 32؛ صورة الأرض، ص 32. )
می برد که آن ناحیه در نزدیکی سرمق است و این منطقه را نباید با ارجان اشتباه گرفت.
( ابن بلخی، فارسنامه، ص 124. )
ناصر خسرو که در مسیر سفرش به ارجان آمده از این شهر دیدن کرده و چند روزی در این شهر مانده است.
( ناصر خسرو، سفرنامه، ص 5صلی الله علیه واله 1. )
شهر ارجان قدیم در حوالی بهبهان کنونی واقع بوده است. فرصت الدّوله در آثار العجم، فاصله بهبهان تا ارجان را در سمت شرقی (بهبهان) یک فرسنگ و ( آثار العجم، ص 410. )
فارسنامه ناصری، به مسافت نیم فرسنگ در سمت جنوبی آن ذکر می کند. ( فارسنامه ناصری، 900/2. )
لسترنج از بهبهان در فاصله چند میلی پایین تر از ارجان در کنار رودخانه طاب نام می برد. وی می نویسد: در قرن چهارم ارجان شهری بزرگ بود. مسجدی خوب ( جغرافیای تاریخی سرزمینهای خلافت شرقی، ص 291. )
(احتمالاً مسجد إمام رضاعلیه السلام ) و بازارهای معمور داشت، نزدیک شهر دو پل سنگی معروف، بر روی رودخانه طاب، ساخته شده بود که از روی آن پلها به خوزستان می رفتند و هنوز آثار آنها باقی است. بنای یکی از آن دو پل را منسوب به دیلمی پزشک حجّاج بن یوسف حاکم عراق در زمان امویان دانسته اند و اصطخری درباره آن پل گوید: یک طاق دارد که عرض آن هشتاد گام و بلندی آن چنان است که مردی شترسوار با بیرقی در دست می تواند آزادانه از زیر آن عبور کند، این پل که «پول ثکان» نامیده می شد به فاصله یک تیر پرتاب از شهر ارجان در سر راه سنبل واقع بود. پل دوم بیش از سه هزار ذراع طول داشت و از بناهای زمان ساسانیان بود و پل خسروی «قنطرة الکسرویة» نامیده می شد و سر راه قریه دهلیزان قرار داشت.
( صورة الأرض، ص 44، 5 - 54، 4صلی الله علیه واله ؛ جغرافیای تاریخی سرزمینهای خلافت شرقی، ص 190 و 191. )
بهبهان در زمان قدیم شاهراه ارتباط خوزستان و فارس بوده و از نواحی فارس به شمار می آمده است ولی اکنون جزء خوزستان است.
( شیرازنامه، ص 23. )
( اقلیم پارس، ص 140. )
از ارجان راهی موسوم به «راه شاهی»، از تخت جمشید به سمت شوش می رفته است. ابن حوقل نیز به راه خوزستان تا بصره اشاره می کند و می گوید اولین منزل ( ایرانشهر، 2/صلی الله علیه واله - 1455؛ اطلس تاریخی ایران، نقشه شماره علیه السلام . )
آن از ارجان «آسَک» بوده است. اعتماد السلطنه و فرصت الدوله آسک را از ( صورة الأرض، ص 30. )
نواحی اهواز و میانه راه ارجان و رامهرمز برمی شمرند و فاصله آن را تا ارجان دو منزل (دو روز) ذکر می کنند.
( آثار العجم، ص 401؛ مرآت البلدان، 15/1. )

منبع